The Danger of The State of Exception (EN/NL)

This text was originally written in Dutch for the quarterly magazine Radix, published by Amsterdam University Press. The publication page for this text can be found here. The original Dutch version can also be found under the translation provided on this page. Sources can be found all the way bellow.

I wrote this text just before Trump made an agreement with Bukele for the deportation of individuals to the prisons of El Salvador. However, everything written here can directly be applied to US politics, which shows at what stage their 'democracy' and fascism are right now.

1.      Introduction

The ‘state of exception’ (or ‘state of emergency’) is a legal-political term that refers to the temporary suspension of the law, allowing the government to act directly and with fewer or no legal restrictions. This mechanism is intended for quicker (and more forceful) intervention in an exceptional and threatening situation, such as a pandemic or an attack from another country, and thus protect the rule of law and the state in the long term. It concerns the suspension of the juridical order, specifically the rights of citizens, for (the protection and restoration of) the juridical order and the population.

Today, states of exception are regularly declared and existing states of emergency are extended. Consider, for example, the state of exception declared by then-President George W. Bush after the attacks of September 11, 2001, and which is still in effect today, more than 20 years later. On December 3, 2024, South Korean President Yoon Suk Yeol declared a state of emergency, only to revoke it a few hours later. And during the COVID-19 pandemic, at least ten EU countries declared a state of emergency. The state of emergency also often creates an intermediate phase for the increasing number of countries that are formally democracies but in reality take on dictatorial characters. The latter is also called autocratization and a 2024 report from the Swedish V-Dem Institute shows that this is an increasing trend.

Perhaps less well-known to the Dutch public, but an example that clearly illustrates the scope of the state of exception is the one declared in March 2022 in El Salvador. The current president of El Salvador, Nayib Bukele Ortez, has used this ongoing state of emergency to massively lock up the criminal gangs that previously terrorized the country in gigantic prisons (Amnesty International, 2023). Since the declaration of the state of exception, at least 73,000 people have been arrested and placed in prison; prisons where human rights are structurally violated (Human Rights Watch, 2024). El Salvador currently has by far the most prisoners per capita. A significant number of these people – who have often been arrested and placed in prison for unclear reasons, usually without a fair trial – are innocent. Among them are children who are sometimes only 12 years old. While El Salvador is now statistically much safer for the average person – the average murder rate in El Salvador is now lower than in the United States – it also seems to be quietly giving birth to a new dictatorship. These dictatorial practices are made possible by the state of exception; a mechanism that is built into most constitutions of modern democracies.

Bukele’s approach is met with much admiration and praise, also outside El Salvador. Videos explaining Bukele’s radical approach receive many positive responses in which people express that they would like to see this in their own country (including Dutch responses, despite the fact that the Netherlands is not in a similar violent situation as El Salvador). This is worrying, because based on similar sentiments and desires for security, Prime Minister Schoof can state that declaring an ‘asylum crisis’ (using the state of emergency) is legitimate, because ‘people are experiencing an asylum crisis’ (RTL Nieuws, 2024). I fear that most people underestimate the consequences of such a use of the state of exception.

The state of exception is first and foremost a legal mechanism with the aim of protecting ourselves and the law, but what is the price we pay for that security? And is that security, for which we turn to ‘strong’ autocratic leaders, really that safe?

To answer these questions, it is worth looking at a thinker who has reflected extensively on the state of exception and its importance for contemporary politics: the Italian philosopher Giorgio Agamben. The concept plays an important role in his best-known work Homo Sacer (1995), and in 2003 he published Stato d’eccezione, which is entirely devoted to this theme. According to Agamben, we are currently in a permanent state of exception, and the distinction between a dictatorial regime and a modern democracy is less strict than we tend to think. These are bold claims with far-reaching consequences for the image we have of our current politics. And Agamben’s political philosophy has given rise to even more controversial statements, such as the idea that “Today [...] not the city but rather the camp is the fundamental biopolitical paradigm of the West” and modernity (Agamben, 1998, p. 181). However, in light of the important role that the state of exception plays in some of the major political developments of our time, including specifically the autocratization of modern democracies, Agamben's central message (and prediction) does seem to have some aptness.

In this text, I will outline Agamben's analysis of the state of exception and its role in his thinking about politics and modernity. Specifically, I will discuss why Agamben believes that we live in a permanent state of exception today and what he means by the idea that the concentration camp is the paradigm of modern democracy. Finally, I will link this discussion to contemporary examples, all of which fit into the trend of autocratization that is taking place worldwide, thus underlining the importance of Agamben's theory of the state of exception.

2.       The state of expception as core of the juridical system

The state of exception, also known as the state of siege or state of emergency, is normally considered to be an exceptional and non-essential part of the law, as an ‘extra’. This is because it is something that should be used in situations that are not normal, and is therefore not associated with the ‘normal’ functioning of the law.

Agamben, on the other hand, follows the political theorist Carl Schmitt in a completely different direction. Schmitt begins his influential book Political Theology (1922) with the sentence “Sovereign is he who decides on the exception” (Schmitt, 2005, p. 5). By this, Schmitt means that sovereignty is determined first and foremost by the ability to declare a state of exception and to suspend the law. By equating sovereignty – which refers to having the highest authority within a given territory – with this choice over the exception, the state of exception is no longer a marginal part of the law, but its condition of possibility: the validity of (the ‘normal functioning’ of) the law is based on a power that amounts to the ability to suspend that same law.

Agamben's theory of the state of exception builds on this idea of ​​Schmitt. Agamben specifically emphasizes the paradoxical nature of the position of the sovereign: only within and according to the juridical order does the sovereign's sovereignty exist, but nevertheless the sovereign's power remains valid when that order is suspended, or outside the juridical order. As such, the sovereign is situated on the threshold between legal and illegal, or even more so, the sovereign itself embodies this threshold. The sovereign, whether embodied by a single person or by a government, forms an opening in the law to that which is 'outside'. Schmitt's paradoxical idea that the sovereign is the one who decides on the exception shows that 'the exception' is never completely detached from the order to which it is an exception, but rather, as an exception, always retains a certain relationship to it.

For this reason, Agamben argues that in the state of exception, the distinction between legal reality and naked reality, between the legal and the illegal, becomes unclear and can even disappear altogether. By this, Agamben means that, because the law is suspended and the sovereign power can act directly ‘in the name of the law’, things that were always permitted before can suddenly become illegal and vice versa. Think, for example, of walking down the street at ten o’clock in the evening, hugging each other or having more than so many people in the house, or police raids without permission that suddenly become ‘legal’ in the light of the fight against terrorism.

Therefore, Agamben emphasizes, the ‘outside’ of the law of the state of exception is not an absolute ‘outside’, an absence of law that is equivalent to a state of nature in which there has never been such a thing as a juridical order. There is a difference between the ‘state of nature’ and the state of exception. According to Agamben, the state of exception as the ‘outside’ of the law is a fabricated ‘outside’ that is not equivalent to a situation that chronologically precedes the law, but to a possibility that is occurs simultaneously with the emergence of the law. It concerns the state of the world abandoned by the law, in which the law has withdrawn. The juridical order tries to appropriate and integrate its own opposite (the illegal) through the idea of ​​an emergency in which the declaration of the state of exception would be the only adequate response.

The state of exception, as the emergency in which the suspension of the law would be legitimate, is thus, according to Agamben, far from being a marginal component of the law, but the principal product of the law. In other words, the state of exception is what the law creates in order to provide itself with a foundation. According to Agamben, there is no necessary relationship between the law and the world, and therefore there is no natural legitimacy of the law. It is not set in stone anywhere that we can tame the ‘big bad world’ only by means of the law (or that it must be tamed in the first place). The state of exception, as the moment at which reality and law can no longer be properly distinguished, forms a borderland, a threshold, between a radically lawless world and the legal order, and as such places them in relation to each other. The idea of ​​a remnant of law and sovereignty in the state of exception, which has also been called the ‘force of law’ [forza di legge] in the literature, concerns a pure application of the law without concrete laws, or the direct ‘legal’ action of the sovereign in the emergency. According to Agamben, this idea is a fabricated fiction that sketches a necessary (but fictitious) relationship between reality and law. Necessary because the state of exception is defined by an image, an idea of ​​the world in which law no longer exists, and is therefore determined first and foremost by a lack of and the necessity to restore or establish law. In other words, the idea that the alternative to the law (the ‘outside’ of law) is characterized by a chaos that requires the establishment of law means that there are really only two options: on the one hand, the normal functioning of law (there is law), and on the other hand, the state of exception in which law is suspended to protect the legal order and society (there can and must be law again). Again, the exception is not separate from that to which it is an exception. It is for this reason that Agamben writes that

Politics has suffered a lasting eclipse because it has been contaminated by law, seeing itself, at best, as constituent power (that is, violence that makes law), when it is not reduced to merely the power to negotiate with the law. (Agamben, 2005, p. 88)

In short, then, according to Agamben, the state of exception is the mechanism by which the opposite of law, the lawless world to which the law applies, is appropriated and integrated into the legal order by characterizing it as an emergency situation determined first and foremost by the presence of (and demand for) the capacity to create or restore law, embodied in the sovereign.

3.       Biopolitics and ‘bare life’

To understand the full scope of Agamben's thinking on the state of exception, including his claim that today the state of exception has been normalized, it is necessary to know something about his analysis of biopolitics and his idea of ​​'bare life' [la nuda vita].

Agamben takes the term ‘biopolitics’ from the French historian and philosopher Michel Foucault. According to Foucault, biopolitics was a ‘new technology of power’ that emerged in the eighteenth century and was characterised by a concern for the biological life of the population (Foucault, 1978). Foucault believes that continuing to think of power in terms of repression and oppression from a central juridical-institutional power such as the sovereign state is no longer sufficient to understand power in the modern era (from the late eighteenth century onwards) (Foucault, 2003). Thinking of power as a ‘power over’ that we simply have to resist does not recognise the complex and multiple forms that power has taken. In contrast to previous technologies of power, biopolitics is primarily based on normalisation and control rather than on prohibition and punishment.

The conclusion of Agamben's famous book Homo sacer, in which he claims to develop Foucault's work, is that these two forms of power (the sovereign power of oppression and repression, and the biopolitical power of control and normalization) come together in the production of what he calls ‘bare life’. While the biopolitics of modernity is the point at which politics explicitly begins to concern itself with biological life, the exclusion of this biological life in previous forms of politics is also a (biopolitical) decision. Agamben refers back to the distinction that Aristotle is said to have made between, on the one hand, zoē, which refers to a purely biological life that humans share with all other living beings, and, on the other hand, bios, which refers to ‘politically qualified life’ (Agamben, 1998, p. 1). In this sense, politics concerned only bios, and zoē was completely excluded from politics. As such, according to Agamben, every form of politics, including that of sovereign power, has always been concerned with life, insofar as it makes a distinction, a decision, about the boundary between politics and (non-political) life. In other words, politics has always been biopolitical, and the history of politics in the West is the constant rearrangement of the distinction between biological life and politics.

The ‘bare life’ that Agamben introduces into this discussion is not the same as zoē in the way Aristotle himself probably had in mind, namely the biological life that is shared by plants, animals, and humans, which is excluded by the politics of humans. The difference between bare life and zoē is the same difference as between a state of nature as it existed before the existence of law (and humans), and the (fictional) image of the state of exception in which law is suspended, in which law is absent but the sovereign can still exercise his or her power in the name of law. Indeed, according to Agamben, the state of exception is the original mechanism by which life is made into bare life: not life that has no relation to law at all, but life that relates to law insofar as it is excluded from it, life that no longer has any positive rights, that has been abandoned by law but is still exposed to sovereign power. In this exposure to sovereign power without the positive protection of the rule of law (in the form of rights), this life can then be killed or maimed without consequence.

The state of exception has an “immediately biopolitical significance”, because it concerns “the original structure in which law encompasses living beings by means of its own suspension” (Agamben, 2005, p. 3). Bare life is also a fictional idea with which sovereign power appropriates its own opposite and fabricates its ‘necessary’ relation to biological life by presupposing this life as a life that knows absolutely no politics, a life that is characterised by a lack and that requires institutions to gain a form, a (political) identity and a dignified existence. And the production of this bare life and the state of exception therefore go hand in hand. In the normal functioning of the law, it is more or less fixed who or what falls under a politically qualified life that is part of politics and therefore has rights (bios) and who or what does not (zoē). But in the state of exception the law is suspended and the sovereign power can therefore, with every action, at every moment, redefine the boundary between a politically qualified life and a purely biological life without rights. This is what is happening in El Salvador at the moment, for example: at any moment the executive power can decide that you or your neighbour belong to a gang and should be locked up (edit: this is now, as we speak, also happening in the United States). Without trial, that is, without the protection of the law, the police can enter any house and take away whoever they want, because their actions and the lives exposed to them are labeled on the spot as legal or illegal, worthy or unworthy, by the decision of the sovereign: anyone in El Salvador can be reduced to bare life at any moment.

4.       The camp as paradigm: the normalization of the state of exception

Modernity is thus, according to Agamben, not, as Foucault argues, characterised by the “inclusion of zoē in the polis”, nor by the fact that life in itself becomes a goal and object of state power, but rather by the fact that the distinction between life and politics can no longer be identified (Agamben, 1998, p. 9). Because politics is slowly becoming more and more concerned with the biological life of the population, the boundary between zoē and bios, between biological life and political life, begins to blur more and more. And completely parallel to this, according to Agamben, is the becoming permanent of the state of exception, in which the distinction between the legal and the illegal also breaks down. While before modernity the creation of bare life was only an exception and occurred rarely, according to Agamben this now happens (at least) every time the state of exception is declared, which is often.

At the heart of Agamben’s idea of ​​the permanent state of exception lies the fact that politics in modernity has come to revolve almost entirely around safety and health. The central question of politics is no longer ‘how do we want to live’, but rather ‘how do we care for and protect the biological life of the population’. And the shift in this orientation is accompanied by a regular use of the state of exception and a systematic suspension of rights, such as the right to privacy, for the sake of safety and health. This is logical, because by suspending the law the state can exercise its power directly over the ‘biological body’ of the population. By declaring a state of exception, Bukele can, for example, remove the bodies of gang members and criminals from the collective body of the Salvadoran population without being hindered by anything like (human) rights. In addition, the terms ‘population’ and ‘health’ are incredibly vague, which means that legislation on these matters requires constant reformulation and decision-making about who and what falls under them. As the safety and health of the biological life of the population has become the main concern of politics, and the declaration of a state of emergency is increasingly normalized, meaning that the law can be suspended at any time (because ultimately the signaling of a legitimate crisis is a subjective decision of the sovereign), we have increasingly become potentially bare life, and the distinction between norm and exception itself dissolves: the exception is the norm.

It is from these observations that, for Agamben, Nazi politics and the concentration camps are not anomalies of modernity, but rather the culmination of its most essential logic. In Nazi politics, the boundary between biology and politics, between life and law, has completely disappeared. For example, before people were sent to concentration camps, criminals and people with hereditary and/or mental illnesses and disabilities were castrated so that they would not be able to reproduce themselves. The Nazis wanted to free and rid the ‘German people’, or better yet, the ‘German race’, of all impurities, or (according to them) Jews, gypsies, and basically everyone who does not have white skin. But since in biology there is no such thing as a ‘pure race’, determining the boundaries of this category comes down to a political choice: the decision of the sovereign.

What also plays an important role is “that from a juridical standpoint the entire Third Reich can be considered a state of exception that lasted twelve years” (Agamben, 2005, p. 2). And indeed, after Hitler came to power as Chancellor of Germany on January 30, 1933, the well-known ‘Reichstag Fire Ordinance’ was introduced on February 28, which suspended the most important civil rights. This ordinance was ultimately never repealed. In the Third Reich, there was literally a permanent state of exception.

And not only did a state of exception manifest itself in the Third Reich in a legal sense; according to Agamben, the fictions of the state of exception and bare life were materialized in the concrete forms of the concentration camps and the bare life that was actually produced there. As such, the state of exception is no longer a historical or merely potential ‘outside’ of the normal organization, but a actually existing, geographical location that lies outside the city, outside the inhabited world: the (concentration) camp. “In the camp, the state of exception, which was essentially a temporary suspension of the rule of law on the basis of a factual state of danger, is now given a permanent spatial arrangement, which as such nevertheless remains outside the normal order” (Agamben, 1998, p. 169). In the (extreme) permanent state of emergency, the state of emergency exists as a real physical space alongside the normal state of affairs, so that the ‘danger’ (the Jews in the case of Nazi Germany) can be removed to this space where law is suspended and where there are no limits to what the sovereign power can do with their bodies.

If we imagine a spectrum with on the one hand the normal functioning of the law in which the distinction between law and life, exception and norm is apparently clear, and on the other hand the most extreme form of the state of exception in which no distinction is possible between law and life, and in which the exception has become the norm, then the concentration camp embodies the concrete realization of that last extreme, of the absolute state of exception. Because Agamben believes that modernity, and with it modern democracy, is characterized by the becoming permanent of the state of exception in the form of an excessive focus on safety and health, and also by the increasing extent to which the state of exception is used as a political means for this, he argues that the camp forms the paradigm of modernity and modern democracy. ‘Paradigm’, in this case, roughly means something like a concrete example that can make the essence of a certain group of things, such as modernity, clear and thinkable. In short, Agamben argues that in the concentration camp the logic of our time and our politics is most explicit, extreme and therefore clearly legible. So he is absolutely not saying that we are all in a concentration camp and that everyone is equal to the prisoners of Auschwitz (something that lazy critics have accused him of).

5.       Conclusion: the danger of the permanent state of exception

Agamben writes that

if the essence of the camp consists in the materialization of the state of exception and in the subsequent creation of a space in which bare life and the juridical rule enter into a threshold of indistinction, then we must admit that we find ourselves virtually in the presence of a camp every time such a structure is created, independent of the kinds of crime that are committed there and whatever its denomination and specific topography. (Agamben, 1998, p. 174)

Basically, Agamben creates a category, namely ‘the camp’, which concerns the ambiguity between law and life, and the Nazi concentration camps are extreme cases of this. As such, there are enough other concrete places that could be identified under this category of the camp, and thus also have the potential to develop into a more extreme variant. Bukele, as part of his strict approach to drug criminals, has had a gigantic prison built. This Centro de Confinamiento del Terrorismo can hold no less than 40,000 prisoners, making it one of the largest prisons in the world. It is also the place where the state of exception assumes a concrete reality insofar as it is here that the suspension of the law, in this specific situation, reaches its peak.

I have referred a lot to El Salvador because it is a relatively clear-cut case, but there are plenty of other examples. Take the quite literal example of the camps in China, where an estimated one million Uighurs are being held and tortured or subjected to other forms of cruel oppression and punishment. China has not declared a state of emergency, and does not do so much anyway, but that is because the Chinese administration is already operating in a manner that resembles an ongoing state of exception (Delisle, 2009). Or consider Israel and its oppression and genocide of the Palestinian people, which was labeled as such and documented in a 2024 Amnesty International report (Amnesty International, 2024). Palestinian rights were also regularly suspended there well before the conflict with Hamas (Quigley, 1994). Amnesty International also devoted an entire report to Palestinian prisoners and the general context of their imprisonment and mistreatment as far back as 2012. It is important to note here that Israel was declared on 14 May 1948, and that on 19 May 1948 (less than a week later) a state of emergency was declared, due to the Arab-Israeli War, which continues to this day. For example, the 2012 report states that “Israeli law allows the right rights [sic] of all persons to protection of their life, body and dignity to be restricted during a state of emergency, which, as stated above, has been in place in Israel since 1948” (Amnesty International, 2012). Following Agamben’s definition of the camp, we can say that all of Palestine has fallen under this category since 1948, and that currently, after Israel’s declaration of war on Hamas, Gaza embodies the new height of this extermination camp.

However, in order to adequately capture the real danger of the state of exception and the core of Agamben's analysis, it is also necessary to pay attention to the less extreme cases. According to Agamben, we are all in a permanent state of exception to a greater or lesser extent, and we therefore also live with the potential for it to develop into one of these more extreme variants. We can include not only Gaza, the Chinese camps in Xinjiang and the mega-prison in El Salvador under the category of the camp, but also, for example, to a lesser extent, banlieues and ghettos where people (mainly people of color) are systematically exposed to police violence, even death, with the perpetrators often experiencing little to no consequences. These are also physical spaces within which the law is suspended daily (in a practical sense) and the police, as a sovereign power, supposedly always act in the name of the law (Avery-Natale & Vila, 2024). The PVV (a populist political party in the Netherlands) would like to use the state of emergency law as soon as possible to declare an ‘asylum crisis’. This would undoubtedly also transform the asylum seekers’ centre into a space in which the law is suspended and where the boundary between law and life is completely blurred (insofar this is not already the case). Again, according to Agamben, it does not matter where, under what name, and what ‘type of crimes […] are committed there’; at the moment when the law and bare life can no longer be distinguished, there is a constant possibility that we are ‘in the presence of a camp’.

Agamben emphasizes that we should not focus on the hypocritical question how people are capable of the atrocities of Auschwitz, but rather on the theoretical and legal procedures that created the possibility for these acts to occur in the first place. The result of this is his theory of the state of exception. As such, Agamben’s theory of the state of exception is highly relevant and can provide an important counter-narrative to this admiration for Bukele and similar autocratic regimes (there were also many who praised the Chinese system of government for its ability to operate more efficiently at the beginning of the COVID-19 pandemic). China and El Salvador may be safe, but can we really find our collective salvation under such authorities?

---

1.     Inleiding

De ‘uitzonderingstoestand’ is een juridisch-politieke term die verwijst naar het tijdelijk opschorten van de wet, waardoor de regering direct en met minder tot geen juridische beperkingen kan handelen. Dit mechanisme is bedoeld om sneller (en forser) in te kunnen grijpen in een uitzonderlijke en bedreigende situatie, zoals bijvoorbeeld een pandemie of een aanval van een ander land, en daarmee juist de wetsorde en de staat op de lange termijn te beschermen. Het behelst dus de opschorting van de wetsorde, specifiek de rechten van de burgers, omwille van (de bescherming en het herstel van) die wetsorde en de bevolking.

Vandaag de dag worden er met regelmaat uitzonderingstoestanden in het leven geroepen en worden al bestaande uitzonderingstoestanden verlengd. Denk bijvoorbeeld aan de uitzonderingstoestand die toenmalig president George W. Bush uitriep na de aanslagen van 11 september 2001, en die nog steeds van toepassing is vandaag, meer dan 20 jaar later. Afgelopen 3 december 2024 kondigde de Zuid-Koreaanse president Yoon Suk Yeol de noodtoestand af, om deze vervolgens na een aantal uur weer in te trekken. En tijdens de COVID-19 pandemie waren er zeker tien EU-landen die de uitzonderingstoestand hebben uitgeroepen. Ook realiseert de uitzonderingstoestand vaak een tussenfase bij het toenemende aantal landen die formeel een democratie zijn maar in werkelijkheid dictatoriale karakters aannemen. Dit laatste wordt ook wel autocratizering genoemd en een rapport uit 2024 van het Zweedse V-Dem Institute laat zien dat dit een toenemende trend is.

Wellicht minder bekend bij het Nederlandse publiek, maar wel een voorbeeld dat goed laat zien wat de reikwijdte is van de uitzonderingstoestand, is de noodtoestand die is uitgeroepen in maart 2022 in El Salvador. De huidige president van El Salvador, Nayib Bukele Ortez heeft door middel van deze nog steeds lopende uitzonderingstoestand de criminele bendes die het land voorheen terroriseerden massaal opgesloten in gigantische gevangenissen (Amnesty International, 2023). Zo zijn er na het uitroepen van de uitzonderingstoestand al zeker meer dan 73.000 mensen opgepakt en in gevangenissen geplaatst; gevangenissen waar mensenrechten structureel worden geschonden (Human Rights Watch, 2024). El Salvador heeft momenteel dan ook veruit de meeste gevangenen per hoofd van de bevolking. Een aanzienlijk aantal van deze mensen – die vaak omwille van onduidelijke redenen zijn opgepakt en in de gevangenis geplaatst, meestal zonder een eerlijk proces – zijn onschuldig. Onder hen zijn ook kinderen van soms pas 12 jaar oud. Hoewel El Salvador nu statistisch gezien veel veiliger is voor de gemiddelde persoon – er worden nu gemiddeld minder moorden gepleegd in El Salvador dan in de Verenigde Staten – lijkt er gelijktijdig ook in stilte een nieuwe dictatuur geboren te zijn. Deze dictatoriale praktijken zijn mogelijk gemaakt door de uitzonderingstoestand; een mechanisme dat opgenomen is in de meeste constituties van moderne democratieën.

De aanpak van Bukele wordt met veel bewondering en lof ontvangen, ook buiten El Salvador. Video’s waarin Bukele’s radicale aanpak uitgelegd wordt, krijgen veel positieve reacties waarin mensen uiten dat zij dit ook graag in hun eigen land terug zouden zien (ook Nederlandse reacties, ondanks het feit dat Nederland zich helemaal niet in een soortgelijke gewelddadige situatie bevindt als El Salvador). Dit is zorgwekkend, want op basis van soortgelijke sentimenten en verlangens naar veiligheid kan minister-president Schoof stellen dat het uitroepen van een ‘asielcrisis’ (gebruik maken van het staatsnoodrecht, ofwel de uitzonderingstoestand) gelegitimeerd is, omdat ‘de mensen een asielcrisis ervaren’ (RTL Nieuws, 2024). Ik ben bang dat de meeste mensen de consequenties van een dergelijk gebruik van het staatsnoodrecht onderschatten.

De uitzonderingstoestand is vooraleerst een juridisch mechanisme met het doel onszelf en de wet te beschermen, maar wat is de prijs die we betalen voor die veiligheid? En is die veiligheid, waarvoor we naar ‘sterke’ autocratische leiders grijpen, wel zo veilig?

Om deze vragen te beantwoorden loont het om te kijken naar een denker die uitvoerig heeft nagedacht over de uitzonderingstoestand en het belang daarvan voor de hedendaagse politiek: de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben. Het concept speelt een belangrijke rol in zijn meest bekende werk Homo Sacer (1995), en in 2003 publiceert hij Stato d’eccezione, dat volledig toegewijd is aan deze thematiek. Volgens Agamben verkeren we vandaag de dag in een permanente uitzonderingstoestand, en zou het onderscheid tussen een dictatoriaal regime en een moderne democratie minder strikt zijn dan we geneigd zijn te denken. Dit zijn forse beweringen met vergaande consequenties voor het beeld dat we hebben van onze huidige politiek. En Agambens politieke filosofie heeft uiting gegeven aan nog veel controversiëlere uitspraken, zoals het idee dat “Vandaag de dag [...] niet de stad maar liever het kamp het fundamenteel biopolitieke paradigma van het Westen” en de moderniteit is (Agamben, 1998, p. 181). Echter, in het licht van de belangrijke rol die de uitzonderingstoestand speelt in sommige van de belangrijkste politieke ontwikkelingen van onze tijd, waaronder specifiek de autocratizering van de moderne democratieën, lijkt Agambens centrale boodschap (en voorspelling) wel degelijk in zekere mate toepasselijk.

In deze tekst zet ik Agambens analyse van de uitzonderingstoestand uiteen en de rol ervan in zijn denken over politiek en moderniteit. Specifiek bespreek ik waarom Agamben gelooft dat we vandaag in een permanente uitzonderingstoestand leven en wat hij bedoelt met het idee dat het concentratiekamp het paradigma is van de moderne democratie. Als laatste zal ik deze bespreking koppelen aan hedendaagse voorbeelden, die allemaal passen binnen de trend van autocratizering die wereldwijd plaatsvindt, en daarmee het belang van Agambens theorie van de uitzonderingstoestand onderstrepen.

2.     De uitzonderingstoestand als kern van de wet  

De uitzonderingstoestand, ook wel de staat van beleg of noodtoestand genoemd, wordt normaliter beschouwd als een uitzonderlijk en niet essentieel onderdeel van de wet, als een ‘extra’. Dit komt doordat het iets is dat gebruikt dient te worden in situaties die niet normaal zijn, en daarom dus niet met het ‘normale’ functioneren van de wet geassocieerd wordt.

Agamben volgt daarentegen de politieke theoreticus Carl Schmitt in een compleet andere richting. Schmitt begint zijn invloedrijke boek Politische Theologie (1922) met de zin “Soeverein is hij die beslist over de uitzondering” (Schmitt, 2005, p. 5). Daarmee bedoelt Schmitt dat soevereiniteit vooraleerst bepaald wordt door het vermogen een uitzonderingstoestand uit te roepen en de wet op te schorten. Door soevereiniteit – wat verwijst naar het hebben van het hoogste gezag binnen een bepaald grondgebied – met deze keuze over de uitzondering gelijk te stellen, is de uitzonderingstoestand niet langer een marginaal onderdeel van de wet, maar diens mogelijkheidsvoorwaarde: de geldigheid van (het ‘normale functioneren’ van) de wet is gebaseerd op een macht die neerkomt op het vermogen diezelfde wet op te schorten.

Agambens theorie van de uitzonderingstoestand bouwt voort op dit idee van Schmitt. Agamben benadrukt specifiek het paradoxale karakter van de positie van de soeverein: alleen binnen en volgens de juridische orde bestaat de soevereiniteit van de soeverein, maar desondanks blijft de macht van de soeverein geldig bij de opschorting van die orde, ofwel buiten de juridische orde. Als zodanig bevindt de soeverein zich op de drempel tussen wettelijk en onwettelijk, of sterker nog, de soeverein belichaamt zelf deze drempel. De soeverein, of deze nu belichaamd wordt door één enkel persoon of door een regering, vormt een opening in de wet naar datgene wat er ‘buiten’ staat. Het paradoxale idee van Schmitt dat de soeverein degene is die beslist over de uitzondering laat zien dat ‘de uitzondering’ nooit helemaal los staat van de orde waar het een uitzondering op vormt, maar daar als uitzondering juist altijd nog een bepaalde relatie toe behoud.

Om deze reden stelt Agamben dat in de uitzonderingstoestand het onderscheid tussen de juridische realiteit en de naakte realiteit, tussen het wettelijke en het onwettelijke, onduidelijk wordt en zelfs helemaal kan vervallen. Agamben bedoelt hiermee dat, omdat de wet opgeschort is en de soevereine macht direct kan handelen ‘in naam van de wet’, zaken die voorheen altijd toegestaan waren ineens onwettelijk kunnen zijn en vice versa. Denk bijvoorbeeld aan het over straat lopen om tien uur in de avond, elkaar knuffelen of meer dan zoveel mensen over de vloer hebben, of politie-invallen zonder toestemming die ineens ‘wettelijk’ worden in het licht van terrorismebestrijding.

Daarom, zo benadrukt Agamben, is het ‘buiten’ de wet van de uitzonderingstoestand niet een absoluut ‘buiten’, een afwezigheid van de wet die gelijk staat aan een natuurtoestand waarin er nooit zoiets is geweest als een juridische orde. Er zit een verschil tussen de ‘natuurtoestand’ en de uitzonderingstoestand. Volgens Agamben is het ‘buiten’ de wet van de uitzonderingstoestand een gefabriceerd ‘buiten’ dat niet gelijk staat aan een situatie die chronologisch aan de wet vooraf gaat, maar een mogelijkheid die gelijktijdig met het ontstaan van de wet geproduceerd is. Het betreft de staat van de wereld die verlaten is door de wet, waarin de wet zich heeft teruggetrokken. De juridische orde probeert zijn eigen tegendeel (het onwettelijke) eigen te maken en te integreren door middel van het idee van een noodsituatie waarin het uitroepen van de uitzonderingstoestand de enige adequate reactie zou zijn.

De uitzonderingstoestand, als de noodsituatie waarin de opschorting van de wet gelegitimeerd zou zijn, is dus, volgens Agamben, allerminst een marginaal onderdeel van de wet, maar het voornaamste product van de wet. In andere woorden, de uitzonderingstoestand is dat wat de wet creëert om zichzelf een ondergrond te verschaffen. Er bestaat volgens Agamben namelijk geen noodzakelijke relatie tussen de wet en de wereld, en dus bestaat er ook geen natuurlijke legitimiteit van de wet. Er staat nergens in steen gebeiteld dat we alleen door middel van de wet de ‘grote boze wereld’ kunnen temmen (of dat die in eerste instantie getemd dient te worden). De uitzonderingstoestand, als het moment waarop realiteit en wet niet langer goed te onderscheiden zijn, vormt een grensgebied, een drempel, tussen een radicaal wetteloze wereld en de juridische orde, en plaatst ze als zodanig in relatie met elkaar. Het idee van een overblijfsel van de wet en soevereiniteit in de uitzonderingstoestand, die in de literatuur ook wel ‘wettelijke kracht’ [forza di legge] is genoemd, betreft een pure toepassing van de wet zonder concrete wetten, ofwel het direct ‘wettelijke’ handelen van de soeverein in de noodsituatie. Volgens Agamben is dit idee een gefabriceerde fictie die een noodzakelijke (maar fictieve) relatie schetst tussen realiteit en wet. Noodzakelijk omdat de uitzonderingstoestand gedefinieerd wordt door een beeld, een idee van de wereld waarin de wet niet meer bestaat, en daardoor dus vooraleerst bepaald wordt door een gebrek aan en de noodzaak tot het herstellen of oprichten van de wet. In andere woorden, het idee dat het alternatief voor de wet (het ‘buiten’ de wet) gekarakteriseerd wordt door een chaos die het oprichten van de wet vereist, maakt dat er eigenlijk maar twee opties zijn: enerzijds het normale functioneren van de wet (er is wet), en anderzijds de uitzonderingstoestand waarin de wet opgeschort is om de wetsorde en de maatschappij te beschermen (er kan en moet weer wet komen). Nogmaals: de uitzondering staat niet los van datgene waarop het een uitzondering vormt. Het is hierom dat Agamben schrijft dat

De politiek [...] een aanhoudende verduistering [heeft] ondergaan omdat zij door de wet is besmet en zichzelf op zijn best beschouwt als constituerende macht (dat wil zeggen, als het geweld dat de wet schept), op het moment dat zij niet wordt gereduceerd tot louter de macht om met de wet te onderhandelen. (Agamben, 2005, p. 88)

Kortgezegd is de uitzonderingstoestand dus, volgens Agamben, het mechanisme waarmee het tegendeel van de wet, de wetteloze wereld waarop de wet van toepassing is, toegeëigend en geïntegreerd wordt in de wetsorde door het te karakteriseren als een noodsituatie die vooraleerst bepaald is door de aanwezigheid van (en vraag naar) het vermogen de wet te scheppen of te herstellen, belichaamd door de soeverein.

3.     Biopolitiek en ‘naakt leven’

Om de volledige reikwijdte van Agambens denken over de uitzonderingstoestand te begrijpen, inclusief zijn claim dat vandaag de dag de uitzonderingstoestand genormaliseerd is, is het noodzakelijk om iets te weten over zijn analyse van de biopolitiek en zijn idee van het ‘naakte leven’ [la nuda vita].

Agamben neemt de term ‘biopolitiek’ over van de Franse historicus en filosoof Michel Foucault. Volgens Foucault was biopolitiek een ‘nieuwe machtstechnologie’ die ontstond in de achttiende eeuw en werd gekarakteriseerd door een zorg voor het biologische leven van de bevolking (Foucault, 1978). Foucault gelooft dat het blijven denken over macht in de zin van repressie en onderdrukking vanuit een centrale juridisch-institutionele macht zoals de soevereine staat niet meer toereikend is om macht te begrijpen in de moderne tijd (vanaf de late achttiende eeuw) (Foucault, 2003). Denken over macht als een ‘macht over’ waartegen we ons simpelweg dienen te verzetten erkent niet de complexe en meervoudige vorm die macht heeft aangenomen. In tegenstelling tot voorgaande machtstechnologieën is de biopolitiek hoofdzakelijk gebaseerd op normalisering en sturing in plaats van op verbod en bestraffing.

De conclusie van Agambens bekende boek Homo sacer, waarin hij claimt Foucaults werk verder te ontwikkelen, is dat deze twee vormen van macht (de soevereine macht van onderdrukking en repressie, en de biopolitieke macht van sturing en normalisering) samenkomen in de productie van wat hij ‘naakt leven’ noemt. Terwijl de biopolitiek van de moderniteit het punt is waarop de politiek zich expliciet met het biologische leven gaat bezighouden, is de uitsluiting van dit biologische leven in voorgaande vormen van politiek eveneens een (biopolitieke) beslissing. Agamben verwijst terug naar het onderscheid dat Aristoteles zou hebben gemaakt tussen enerzijds zoē, dat verwijst naar een louter biologisch leven dat de mens deelt met alle andere levende wezens, en anderzijds bios, dat verwijst naar het ‘politiek gekwalificeerde leven’ (Agamben, 1998, p. 1). In deze zin betrof politiek alleen bios, en was zoē volledig uitgesloten van de politiek. Als zodanig heeft, volgens Agamben, elke vorm van politiek, ook in de vorm van soevereine macht, zich altijd al beziggehouden met het leven, inzoverre het een onderscheid, een beslissing maakt over de grens tussen politiek en (niet-politiek) leven. In andere woorden, politiek is altijd al biopolitiek geweest, en de geschiedenis van de politiek in het Westen is de constante herschikking van het onderscheid tussen leven en politiek.

Het ‘naakt leven’ dat Agamben introduceert in deze discussie staat niet gelijk aan zoē zoals Aristoteles dat waarschijnlijk zelf voor ogen had, aan het biologische leven zoals dat bestaat bij de planten en de dieren, die de politiek van de mensen helemaal naast zich laten liggen. Het verschil tussen naakt leven en zoē is hetzelfde verschil als tussen een natuurtoestand zoals die vóór het bestaan van de wet (en de mensen) bestond, en het (fictieve) beeld van de uitzonderingstoestand waarin de wet is opgeschort, waarin de wet ontbreekt maar de soeverein nog wel in naam van de wet zijn of haar macht kan blijven uitoefenen. Sterker nog, volgens Agamben is de uitzonderingstoestand het oorspronkelijke mechanisme waarmee leven tot naakt leven wordt gemaakt: niet het leven dat geen enkele relatie tot de wet kent, maar het leven dat zich verhoudt tot de wet in zoverre het ervan is uitgesloten, het leven dat geen enkele positieve rechten meer heeft, dat verlaten is door de wet, maar wel nog bloot-gesteld wordt aan soevereine macht. In deze blootstelling aan soevereine macht zonder de positieve bescherming van de wetsorde (in de vorm van rechten) kan dit leven dan ook gedood of verminkt worden zonder consequenties.

De uitzonderingstoestand heeft een “onmiddellijk biopolitieke betekenis”, omdat het “de oorspronkelijke structuur” betreft waarmee “de wet levende wezens omvat door middel van zijn eigen opschorting” (Agamben, 2005, p. 3). Naakt leven is eveneens een fictief idee waarmee soevereine macht zijn eigen tegendeel toe-eigent en zijn ‘noodzakelijke’ relatie tot het leven fabriceert door dit leven te veronderstellen als een leven dat absoluut geen politiek kent, een leven dat gekarakteriseerd wordt door een gebrek en dat instituties vereist om zichzelf een vorm, een (politieke) identiteit en een menswaardig bestaan toe te eigenen. En de productie van dit leven in de realiteit en de uitzonderingstoestand gaan dus hand in hand. Bij het normale functioneren van de wet staat het ongeveer vast wie of wat er valt onder een politiek gekwalificeerd leven dat deel is aan de politiek en dat als zodanig rechten heeft (bios) en wie of wat niet (zoē). Maar in de uitzonderingstoestand is deze wet opgeschort en kan de soevereine macht dus bij elke handeling, op elk moment de grens tussen een politiek waardig leven en een puur biologisch leven zonder rechten opnieuw bepalen. Dit is wat er bijvoorbeeld momenteel in El Salvador gebeurt (edit: dit is nu ook het geval in de Verenigde Staten): op elk moment kan de uitvoerende macht besluiten dat jij of je buurman bij een bende hoort en opgesloten dient te worden. Zonder proces, dat wil zeggen, zonder bescherming van de wet, kan de politie een willekeurig huis binnendringen en meenemen wie ze willen, want hun handelen en het leven dat daaraan blootgesteld wordt worden ter plekke gelabeld als wettelijk of onwettelijk, waardig of onwaardig, door de beslissing van de soeverein: iedereen in El Salvador kan op elk moment tot naakt leven gereduceerd worden.

4.     Het kamp als paradigma: de normalizering van de uitzonderingstoestand

De moderniteit wordt dus, volgens Agamben, niet, zoals Foucault dat stelt, gekarakteriseerd door de “de inclusie van zoē in de polis”, noch door het feit dat het leven an sich een doel en object van de staatsmacht wordt, maar eerder door het feit dat het onderscheid tussen leven en politiek niet meer aan te wijzen valt (Agamben, 1998, p. 9). Doordat de politiek zich langzaam steeds meer bezig gaat houden met het biologische leven van de bevolking begint de grens tussen zoē en bios, tussen biologisch leven en het politieke leven steeds meer te vervagen. En volledig parallel hieraan is volgens Agamben het permanent worden van de uitzonderingstoestand, waarin eveneens het onderscheid tussen het wettelijke en het onwettelijke afbreekt. Terwijl vóór de moderniteit de creatie van naakt leven slechts een uitzondering was en zelden voorkwam, gebeurt dit nu volgens Agamben (minimaal) elke keer wanneer de uitzonderingstoestand uitgeroepen wordt, en dat is vaak.

In de kern van Agambens idee van de permanente uitzonderingstoestand ligt het feit dat de politiek in de moderniteit bijna volledig is gaan draaien om veiligheid en gezondheid. De centrale vraag van de politiek is niet langer ‘hoe willen we leven,’ maar eerder ‘hoe verzorgen en beschermen we het biologische leven van de bevolking’. En de verschuiving van deze oriëntatie gaat gepaard met een regelmatig gebruik van de uitzonderingstoestand en een sytematische opschorting van rechten, zoals bijvoorbeeld het recht tot privacy, omwille van veiligheid en gezondheid. Logisch, want door de wet op te schorten kan de staat direct op het ‘biologische lichaam’ van de bevolking haar macht uitoefenen. Door de uitzonderingstoestand uit te roepen kan Bukele bijvoorbeeld de lichamen van de bendeleden en criminelen uit het collectieve lichaam van de Salvadoraanse bevolking verwijderen zonder daarbij belemmerd te worden door zoiets als (mensen)rechten. Daarbovenop zijn de termen ‘bevolking’ en ‘gezondheid’ ontzettend vaag, waardoor wetgeving omtrent deze zaken vraagt om het constant herformuleren en besluiten wie en wat daaronder valt. Doordat de veiligheid en de gezondheid van het biologische leven van de bevolking hoofdzaak is geworden van de politiek, en het uitroepen van een uitzonderingstoestand steeds meer genormaliseerd wordt, waardoor de wet dus op elk moment opgeschort kan worden (want uiteindelijk is de signalering van een legitieme crisis een subjectieve beslissing van de soeverein), zijn we steeds meer potentieel naakt leven geworden, en lost het onderscheid tussen norm en uitzondering zelf ook op: de uitzondering is de norm.

Het is vanuit deze observaties dat voor Agamben de nazipolitiek en de concentratiekampen geen abnormaliteiten vormen van de moderniteit, maar juist de hoogtepunten van haar meest essentiële logica. In de nazipolitiek is de grens tussen biologie en politiek, tussen leven en wet volledig verdwenen. Zo werden er bijvoorbeeld, nog voordat er mensen naar concentratiekampen werden gebracht, criminelen en mensen met erfelijke en/of mentale ziektes en handicaps gecastreerd zodat ze zichzelf niet zouden kunnen herproduceren. De nazi’s wilde het ‘Duitse volk’, of beter nog, het ‘Duitse ras’, bevrijden en ontdoen van alle onzuiverheden, ofwel (volgens hen) joden, zigeuners, en eigenlijk iedereen die geen witte huid heeft. Maar aangezien er in de biologie helemaal geen sprake is van zoiets als een ‘puur ras’, komt het bepalen van de grenzen van deze categorie neer op een politieke keuze: de beslissing van de soeverein.

Wat verder meespeelt is “dat vanuit een juridisch standpunt het volledige Derde Rijk beschouwd kan worden als een uitzonderingstoestand die twaalf jaar heeft geduurd” (Agamben, 2005, p. 2). En inderdaad, nadat Hitler op 30 januari 1933 aan de macht kwam als rijkskanselier van Duitsland werd op 28 februari de welbekende ‘Rijksdagbrandverordening’ ingesteld, waardoor de belangrijkste burgerrechten opgeschort werden. Deze verordening is uiteindelijk nooit ingetrokken. In het Derde Rijk was er dus letterlijk sprake van een permanente uitzonderingstoestand.

En niet alleen manifesteerde er zich in juridische zin een uitzonderingstoestand in het Derde Rijk; volgens Agamben werden de ficties van de uitzonderingstoestand en het naakte leven gematerializeerd in de concrete vormen van de concentratiekampen en het naakte leven dat daar daadwerkelijk werd geproduceerd. Als zodanig is de uitzonderingstoestand niet meer een historische of louter potentiële ‘buitenkant’ van de normale organisatie, maar een daadwerkelijk bestaande, geografische locatie die buiten de stad, buiten de bewoonde wereld ligt: het (concentratie)kamp. “In het kamp wordt de uitzonderingstoestand, die wezenlijk een tijdelijke opschorting van de rechtsstaat inhield op basis van een feitelijk gevaarstoestand, nu een permanente ruimtelijke indeling gegeven, die als zodanig toch buiten de normale orde blijft” (Agamben, 1998, p. 169). In de (extreme) permanente uitzonderingstoestand bestaat de uitzonderingstoestand als een werkelijk fysieke ruimte naast de gewone stand van zaken, zodat het ‘gevaar’ (de joden in het geval van nazi-Duitsland) verwijderd kan worden naar deze ruimte waar de wet opgeschort is en waar er geen grenzen zijn aan wat de soevereine macht met hun lichamen kan doen.

Als we ons een spectrum voorstellen met enerzijds het normale functioneren van de wet waarin het onderscheid tussen wet en leven, uitzondering en norm ogenschijnlijk duidelijk is, en anderzijds de meest extreme vorm van de uitzonderingstoestand waarin er geen enkel onderscheid meer mogelijk is tussen wet en leven, en waarin de uitzondering de norm is geworden, dan belichaamt het concentratiekamp de concrete realisering van dat laatste uiterste, van de absolute uitzonderingstoestand. Omdat Agamben gelooft dat de moderniteit, en daarmee ook de moderne democratie, gekarakteriseerd wordt door het permanent worden van de uitzonderingstoestand in de vorm van een excessieve focus op veiligheid en gezondheid, en ook door de toenemende mate waarin de uitzonderingstoestand daarvoor als politiek middel wordt gebruikt, stelt hij dat het kamp het paradigma vormt van de moderniteit en de moderne democratie. ‘Paradigma’ betekent hier grof gezegd zoiets als een concreet voorbeeld dat de essentie van een bepaalde groep zaken, zoals de moderniteit, duidelijk en denkbaar kan maken. In het kort, Agamben stelt dus dat in het concentratiekamp de logica van onze tijd en onze politiek het meest expliciet, extreem en daardoor duidelijk te lezen is. Hij zegt daarmee dus absoluut niet dat we ons allemaal in een concentratiekamp bevinden en dat iedereen gelijk is aan de gevangenen van Auschwitz (iets waar luie critici hem wel van beschuldigd hebben).

5.     Conclusie: het gevaar van de permanente uitzonderingstoestand

Agamben schrijft dat

[A]ls de essentie van het kamp uit de materialisatie van de uitzonderingstoestand bestaat en uit de daarop volgende creatie van een ruimte waarin naakt leven en de juridische regel een grens van onduidelijkheid betreden, dan moeten we toegeven dat we onszelf virtueel in de aanwezigheid van een kamp bevinden elke keer dat een dergelijke structuur wordt gecreëerd, los van de type misdaden die daar begaan worden en ongeacht van zijn benaming en specifieke topografie. (Agamben, 1998, p. 174)

In feite creëert Agamben een categorie, namelijk ‘het kamp’, die de onduidelijkheid tussen wet en leven betreft, en de nazi-concentratiekampen zijn hier extreme gevallen van. Er zijn als zodanig genoeg andere concrete plaatsen aan te duiden die onder deze categorie van het kamp zouden vallen, en daarmee ook de potentie dragen uit te groeien tot een extremere variant. Bukele heeft, als onderdeel van zijn strenge aanpak van drugscriminelen, een gigantische gevangenis laten bouwen. In deze Centro de Confinamiento del Terrorismo passen maar liefst 40.000 gevangenen, en het geldt daarmee als een van de grootste gevangenissen ter wereld. Het is ook de plek waar de uitzonderingstoestand een concrete realiteit aanneemt in zoverre hier de opschorting van de wet, in deze specifieke situatie, zijn hoogtepunt vindt.

Ik heb veel naar El Salvador verwezen omdat het een relatief duidelijke situatie betreft, maar er zijn genoeg andere voorbeelden te noemen. Neem bijvoorbeeld het vrij letterlijke voorbeeld van de kampen in China, waar naar schatting ongeveer een miljoen Oeigoeren opgesloten zitten en daar worden gemarteld of onderworpen worden aan andere wrede vormen van onderdrukking en bestraffing. China heeft geen uitzonderingstoestand uitgeroepen, en doet dat überhaupt niet veel, maar dat komt doordat het Chinese bestuur sowieso al opereert op een wijze die lijkt op een voortdurende uitzonderingstoestand (Delisle, 2009). Of denk aan Israël en de onderdrukking van en genocide op het Palestijnse volk, dat als zodanig bestempeld en gedocumenteerd is in een rapport van Amnesty International uit 2024 (Amnesty International, 2024). Ook ruim voor het conflict met Hamas werden de rechten van Palestijnen daar met regelmaat opgeschort (Quigley, 1994). Amnesty International heeft ook al in 2012 een heel rapport gewijd aan Palestijnse gevangenen en de algehele context van hun opsluiting en mishandeling. Belangrijk om hier te benoemen is dat Israël is uitgeroepen op 14 mei 1948, en dat er op 19 mei 1948 (minder dan een week later) een uitzonderingstoestand is uitgeroepen, vanwege de Arabisch-Israëlische Oorlog, die tot op de dag van vandaag geldt. Zo staat er in het rapport van 2012 dat “Israeli law allows the right rights [sic] of all persons to protection of their life, body and dignity to be restricted during a state of emergency, which, as stated above, has been in place in Israel since 1948” (Amnesty International, 2012). In navolging van Agambens definitie van het kamp kunnen we stellen dat geheel Palestina sinds 1948 onder deze categorie valt, en dat momenteel, na de oorlogsverklaring van Israël aan Hamas, Gaza het nieuwe hoogtepunt van dit vernietigingskamp belichaamt.

Om echter het reële gevaar van de uitzonderingstoestand en de kern van Agambens analyse adequaat in beeld te krijgen is het noodzakelijk om ook aandacht te besteden aan de minder extreme gevallen. Volgens Agamben bevinden we ons namelijk allemaal in meer of mindere mate in een permanente uitzonderingstoestand, en leven we dus ook met de potentie dat die zich tot een van deze meer extreme varianten ontwikkelt. We kunnen niet alleen Gaza, de Chinese kampen in Xinjiang en de megagevangenis in El Salvador onder de categorie van het kamp rekenen, maar bijvoorbeeld ook, in mindere mate, banlieues en ghettos waar mensen (hoofdzakelijk mensen van kleur) systematisch blootgesteld worden aan politiegeweld, tot de dood aan toe, waarbij de geweldplegers hier vaak geen tot bijna geen gevolgen voor ondervinden. Ook dat zijn fysieke ruimtes waarbinnen de wet dagelijks opgeschort wordt (in praktische zin) en de politie als een soevereine macht zogenaamd altijd in naam van de wet handelt (Avery-Natale & Vila, 2024). De PVV wil het liefst zo snel mogelijk gebruik maken van het staatsnoodrecht om een ‘asielcrisis’ uit te roepen. Ongetwijfeld zou daarmee het asielzoekerscentrum (in zoverre daar niet al sprake van is) ook in een ruimte veranderen waarbinnen de wet is opgeschort en waar de grens tussen wet en leven volledig vervaagt. Nogmaals, volgens Agamben maakt het niet uit waar, onder welke naam, en welke ‘type misdaden […] daar begaan worden’; op het moment dat de wet en het naakte leven niet langer te onderscheiden zijn, bestaat er constant de mogelijkheid dat we ons ‘in de aanwezigheid van een kamp bevinden’.

Agamben benadrukt dat we ons niet moeten focussen op de vraag hoe mensen tot de gruweldaden van Auschwitz in staat zijn, maar eerder op de theoretische en juridische procedures die de mogelijkheid hebben geschapen voor deze daden om in eerste instantie plaats te vinden. Het resultaat hiervan is zijn theorie van de uitzonderingstoestand. Agambens theorie van de uitzonderingstoestand is als zodanig uiterst relevant en kan een belangrijk tegengeluid bieden in het licht van deze bewondering voor Bukele en soortgelijke, autocratische regimes (er waren in het begin van de COVID-19 pandemie ook veel mensen die het Chinese overheidssysteem prezen omdat het efficiënter te werk kan gaan). China en El Salvador mogen dan misschien veilig zijn, maar kunnen we werkelijk ons collectieve heil vinden onder dergelijke autoriteiten?

---

Sources:

Agamben, G. (1998). Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life. Stanford: Stanford University Press.

Agamben, G. (1999). Remnantz of Auschwitz. New York: Zone Books.

Agamben, G. (2005). The State of Exception. Chicago and London: The University of Chicago Press.

Amnesty International. (2012). Starved of Justice: Palestinains Detained Without Trail by Israel . London: Amnesty International Publications.

Amnesty International. (2023, April 3). El Salvador: One year into state of emergency, authorities are systematically committing human rights violations. Retrieved from www.amnesty.org: https://www.amnesty.org/en/latest/news/2023/04/el-salvador-state-emergency-systematic-human-rights-violations/

Amnesty International. (2024). 'You Feel Like You Are Subhuman': Israel's Genocide against Palestinians in Gaza. London: Amnesty International Ltd.

Avery-Natale, E., & Vila, P. (2024). ‘Homo sacer in the American racialized ghetto: assemblages, identitarian articulations, and the use of violence’. Social Identities | Volume 30, 2024 - Issue 4, 418-441.

Delisle, J. (2009). States of exception in an exceptional state: emergency powers law in China. In V. Ramraj, & A. Thiruvengadam, Emergency Power in Asia: Exploring the Limits of Legality (pp. 342-390). Cambridge: Cambridge University Press.

Foucault, M. (1978). The History of Sexuality Volume 1: An Introduction. New York: Pantheon Books.

Foucault, M. (2003). Truth and Power (interview). In M. Foucault, The Essential Foucault: Selections from Essential Works of Foucault, 1954-1984 (pp. 300-318). New York: The New Press.

Human Rights Watch. (2024). El Salvador: Events of 2023. Retrieved from www.hrw.org: https://www.hrw.org/world-report/2024/country-chapters/el-salvador

Murray, C., & Smith, A. (2023, March 7). Inside El Salvador’s mega-prison: the jail giving inmates less space than livestock. Retrieved from Financial Times: https://www.ft.com/content/d05a1b0a-f444-4337-99d2-84d9f0b59f95

Quigley, J. (1994). Israel's Forty-Five Year Emergency: Are There Time Limits to Derogations from Human Rights Obligations? Michigan Journal of International Law, Vol.15, Issue 2, 491-518.

RTL Nieuws. (2024, September 13). Schoof: 'Mensen ervaren een asielcrisis, daarom komen we met een noodwet'. Retrieved from rtl.nl: https://www.rtl.nl/nieuws/politiek/artikel/5470620/volg-hier-alles-over-de-presentatie-van-het-regeerakkoord-van-het

Schmitt, C. (2005). Political Theology: Four Chapters on the Concept of Sovereignty. Chicago: The University of Chicago Press.

Statista. (2024, January). Countries with the largest number of prisoners per 100,000 of the national population, as of January 2024. Retrieved from www.statista.com: https://www.statista.com/statistics/262962/countries-with-the-most-prisoners-per-100-000-inhabitants/

V-Dem Institute. (2024). Democracy Report 2024: Democracy Winning and Losing at the Ballot. Gothenburg: University of Gothenburg.